Czym są stopy procentowe? Wszystko co o nich warto wiedzieć

Co to są stopy procentowe?

Najprościej rzecz ujmując, stopa procentowa jest to cena, jaką pożyczający płaci posiadaczowi kapitału za możliwość skorzystania z niego. Jest to zatem koszt kapitału, który najczęściej jest płacony w odsetkach. Im wyższe stopy procentowe, tym wyższe są odsetki. Oczywiście nie ma jednej stopy procentowej, istnieje ich wiele o różnym poziomie istotności. Najbardziej znane z nich są te ustalane przez Radę Polityki Pieniężnej (RPP), wśród których można wymienić stopę referencyjną, lombardową, depozytową oraz redyskontową weksli. Te stopy procentowe mają pośredni wpływ na odsetki kredytów gotówkowych, kredytów dla firm, jak i pożyczek . Wynika to z tego, że instytucje finansowe mają ustawowe limity, które ograniczają poziom oprocentowania kredytów.

Oprócz stóp ustalanych przez RPP, w Polsce są także stopy rynkowe, które dotyczą oprocentowania kredytów i depozytów oraz oprocentowania transakcji na rynku międzybankowym.

Od czego zależy stopa procentowa?

Istnieje wiele czynników, które mają wpływ na wysokość rynkowej stopy procentowej. Wśród nich można wymienić m.in:

• poziom inflacji
• podaż pieniądza
• polityka banku centralnego
• długość okresu pożyczki
• zabezpieczenie
• waluta
• sytuacja finansowa dłużnika

Istnieje korelacja między poziomem inflacji a wielkością rynkowych stóp procentowych. Jest to logiczne, ponieważ pożyczkodawca nie chce stracić na udostępnieniu swojego kapitału. `Czasami zdarza się, że stopa procentowa ustalana przez bank centralny jest niższa niż poziom inflacji. Wtedy mówi się, że bank centralny podchodzi dosyć liberalnie do walki z inflacją. Może to wynikać z tego, że władze monetarne spodziewają się spadku inflacji w krótkim czasie. Warto pamiętać, że z reguły rynkowe stopy procentowe (ustalane przez uczestników gospodarki) są wyższe od stopy inflacji.

Im więcej pieniądza jest na rynku, tym mniejsza jest presja na wzrost rynkowych stóp procentowych. Kiedy na rynku panuje nadpłynność (dostępnego kapitału jest więcej niż pożyczkobiorców), to oprocentowanie np. kredytów gotówkowych, hipotecznych czy obligacji skarbowych może być bardzo niskie. Przykładem może być emisja 100-letnich obligacji Austrii w 2020 roku. Rynek ustalił rentowność tych obligacji na poziomie 0,85%. Jednak kiedy na rynku pojawia się brak płynności, wtedy oprocentowanie długu może bardzo mocno wzrosnąć. Tak było np. w 2008 roku, kiedy rynkowe stopy procentowe na rynku międzybankowym dramatycznie wzrosły w wyniku upadku banku Lehman Brothers. Warto jednak pamiętać, że wzrost podaży pieniądza, z czasem może przełożyć się na wyższą inflację. W efekcie bank centralny będzie musiał podnieść stopy procentowe, co przełoży się na wzrost rynkowych stóp.

W przypadku stóp procentowych ustalanych przez bank centralny (np. NBP) ich poziom zależy od polityki banku centralnego. Gołębia polityka pieniężna może spowodować, że stopy procentowe będą niższe, niż wynikające np. z poziomu inflacji, bezrobocia czy wzrostu gospodarczego. Takim przykładem może być np. działanie Tureckiego Banku Centralnego. Z kolei “jastrzębia” polityka, może spowodować, że stopy procentowe będą powyżej ich “naturalnego” poziomu.

Długość okresu kredytowania również ma pływ na wysokość stóp. Im dłuższy okres, w którym dłużnik może korzystać z kapitału, tym wyższy poziom oprocentowania. Wynika to m.in. z tego, że pożyczenie środków na dłuższy termin jest bardziej ryzykowne. 

Udzielenie pożyczki jest zawsze kwestią zaufania, dlatego czasem na stopę oprocentowania wpływ ma poziom zabezpieczeń. Jeśli dług jest zabezpieczony, to wierzyciel może zażądać niższego oprocentowania. Przykładem mogą być kredyty hipoteczne, które są oprocentowanie mniej niż np. pożyczki gotówkowe.

Waluta ma również wpływ na wysokość rynkowej stopy procentowej. Widać to np. w przypadku emisji obligacji denominowanych w euro lub dolarach, których oprocentowanie jest niższe niż w przypadku walut krajów rozwijających się.

Im bardziej dłużnik potrzebuje dodatkowego kapitału, tym jest większa szansa na to, że zgodzi się na gorsze warunki kredytowe. Ważny jest rating otrzymywany przez spółkę czy kraj od agencji ratingowych. W przypadku osób indywidualnych ryzyko powierzenia pieniędzy określa scoring.

Rodzaje stóp procentowych

Nominalne stopy procentowe to koszt kapitału, który musi zapłacić określony dłużnik. Sam poziom nominalnych stóp nie mówi nic o tym, czy kredyt jest tani, czy drogi. O tym informują realne stopy procentowe.

Realne są to stopy procentowe, które są skorygowane o wartość inflacji. To właśnie poziom realnych stóp ma znaczenie dla gospodarki. Kiedy poziom inflacji jest wyższy od nominalnego poziomu stóp, wtedy mowa o ujemnych realnych stopach procentowych. Taka sytuacja była m.in. w Polsce w 2022 roku. Wtedy stopy procentowe ustalone przez NBP, były niższe niż poziom inflacji.

Efektywna stopa procentowa jest to poziom stóp, który uwzględnia częstotliwość naliczania odsetek. Im częściej odsetki są naliczane, tym wyższa efektywna stopa procentowa.

Czym jest stopa procentowa NBP? Ile wynoszą stopy procentowe NBP?

Często w mediach finansowych pojawiają się informacje typu: “NBP podniósł stopy procentowe”. Jednak większość Polaków podchodzi do tego bez szczególnego zainteresowania. Jest to błąd, ponieważ poziom tych zmiennych ma duże znaczenie dla funkcjonowania rynku międzybankowego oraz z opóźnieniem oddziałuje na gospodarkę kraju. W Polsce wyróżnia się następujące stopy:

• referencyjną
• lombardową
• depozytową
• dyskontową
• redyskonta weksli

Stopa referencyjna jest inaczej zanan jako interwencyjna albo repo. Wspomniany parametr określa, po jakiej minimalnej cenie bank centralny będzie przeprowadzał operacje otwartego rynku. Wspomniane czynności polegają na zakupie lub sprzedaży przez bank centralny krótkoterminowych papierów wartościowych. Sprzedaż papierów wartościowych przez NBP powoduje ściągnięcie płynności z rynku międzybankowego. Z kolei operacje odkupu papierów wartościowych powodują zastrzyk płynności na rynku. Stopa referencyjna jest inaczej zwana podstawową stopą procentową w Polsce. Na koniec 2023 roku wynosiła 5,75%

Stopa lombardowa określa najwyższy poziom oprocentowania, jakie może nałożyć bank centralny na bank komercyjny podczas zapewniania mu finansowania pod zastaw papierów wartościowych. Są to tak zwane kredyty lombardowe (tj. pod zastaw). W normalnych warunkach jest to także maksymalny koszt pieniądza na rynku międzybankowym, ponieważ bank komercyjny może po prostu, zamiast pożyczać od innego banku, skorzystać z kredytu lombardowego. Oczywiście w czasach gwałtownego zmniejszenia płynności oprocentowanie na rynku międzybankowym może być wyższe niż kredyt pod zastaw w banku centralnym. Obecna stopa lombardowa wynosi 6,25%.

Stopa depozytowa, to jak nietrudno się domyślić oprocentowanie, jakie może otrzymać bank komercyjny za złożenie depozytów w banku centralnym. Można powiedzieć, że jest to minimalne oprocentowanie dostępne dla banków komercyjnych. Na koniec 2023 roku wspomniana stopa wyniosła 5,25%.

Stopa redyskontowa weksli określa, po jakiej cenie bank centralny przyjmuje do redyskonta weksle banków komercyjnych. Ogólnie rzecz ujmując, wzrost tych stóp ogranicza kreację pieniądza w gospodarce. Z kolei obniżenie tej stopy zwiększa możliwość kreacji pieniądza przez sektor bankowy. Na koniec 2023 roku stopa wyniosła 5,80%.

Stopa dyskontowa – jest to najmniej istotna stopa procentowa NBP. Jest to stopa, po jakiej bank centralny przyjmuje od banków komercyjnych wcześniej zdyskontowane weksle. Obecny poziom stóp wynosi 6,85%.

Jak kształtowana jest wielkość stopy procentowej?

Ustalenie poziomu stóp procentowych przez Radę Polityki Pieniężnej nie jest rzeczą prostą. Istnieje wiele czynników, które wpływają na podjęcie decyzji. Wśród nich są to:

• poziom wzrostu gospodarczego i relacja do wzrostu potencjalnego
• stopa inflacji
• stopa bezrobocia
• kurs waluty

Jeśli gospodarka działa poniżej swojego potencjału, wtedy przewagę może zyskać gołębia polityka. W efekcie jest szansa na obniżkę stóp procentowych. W sytuacji kiedy gospodarka jest przegrzana i działa powyżej swojego potencjału, bank centralny może zdecydować się na podwyżkę stóp.

Inflacja również ma wpływ na decyzje o kształcie polityki monetarnej. Warto pamiętać, że nie ważny jest tylko ostatni odczyt inflacji, ale także prognozy przyszłej inflacji. Pomocna w określeniu optymalnego poziomu tego wskaźnika ekonomicznego jest tak zwany cel inflacyjny. W Polsce wynosi on 2,5% z możliwością wahań 1 punktu procentowego. Zbyt wysoka inflacja może spowodować podwyżkę stóp procentowych, z kolei bardzo mała inflacja lub nawet deflacja, może zachęcić bank centralny do obniżki stóp procentowych i przeprowadzenie łagodniejszej polityki pieniężnej.

Stopa bezrobocia jest kolejnym istotnym wskaźnikiem makroekonomicznym. Wynika to z tego, że zbyt wysoki poziom niezatrudnionych może odbić się na niewykorzystaniu w pełni potencjału gospodarki. Po drugie wysokie bezrobocie jest czynnikiem trudnym do zaakceptowania politycznie. Z tego powodu wiele banków centralnych zwraca uwagę na to jak kształtuje się zatrudnienie w gospodarce.

Kurs walutowy także może być czasami monitorowany przez bank centralny. Szczególnie wtedy kiedy jego cena znacząco odbiega in plus lub in minus względem poziomu równowagi. Przykładem kiedy waluta jest zbyt mocna i spowodowała znaczącą obniżkę stóp procentowych jest frank szwajcarski. Tamtejszy bank centralny próbował wprowadzić ujemne stopy procentowe, które miały zniechęcić do trzymania CHF przez inwestorów zagranicznych. Na drugim biegunie można pokazać gwałtowny wzrost stóp procentowych w Rosji po lutym 2022 roku. Miało to na celu obronę rubla przed nadmiernym osłabieniem na rynku międzybankowym.

Jednym z narzędzi pozwalających oszacować, na jakim poziomie powinny znajdować się stopy procentowe, jest tak zwana reguła Taylora. Według niej:

• stopa procentowa powinna zmienić się o połowę różnicy między obecna a docelową inflacją. Jeśli obecna inflacja jest o 5 punktów procentowych wyższa od zakładanego poziomu inflacji, to stopy procentowe powinny wzrosnąć o 2,5%
• Stopa musi reagować między różnicą między obecnym a potencjalnym PKB. Jeśli PKB jest wyższe od potencjalnego o 2%, to stopa procentowa powinna wzrosnąć o 1 punkt procentowy. 

Warto pamiętać, że Rezerwa Federalna, czyli amerykański bank centralny analizuje wskazania, które wynikają z reguły Taylora. Oczywiście reguła ma swoje słabe strony. Wśród nich jest problem z oszacowaniem Produktu Krajowego Brutto. 

Czym jest inflacja i jaki ma wpływ na ceny?

Zobacz artykuł

Kształtowanie się stóp procentowych w ciągu ostatnich 50 lat

Nic nie jest dane raz na zawsze. Tak samo jest ze stopami procentowymi, które od upadku Systemu z Bretton Woods podlegają ciągłym fluktuacjom. W tej części artykułu w telegraficznym skrócie opiszemy, jak zmieniały się stopy w Polsce oraz w najważniejszej gospodarce w ciągu ostatnich kilku dekad, czyli w USA.

W Stanach Zjednoczonych w ciągu ostatnich 50 lat mieliśmy dwa nietypowe okresy. Jednym z nich był tak zwany “szok Volckera” z początku lat 80-tych. Wtedy to na skutek walki z inflacją stopy procentowe zostały podniesione do 20% w 1981 roku. Pozwoliło to zatrzymać wzrost cen i rozpocząć dezinflację. Koszty takiej polityki były ogromne. Bezrobocie w USA wzrosło do 11%. Jednak taka terapia szokowa pozwoliła oczyścić gospodarkę Stanów Zjednoczonych. To w połączeniu z deregulacją i liberalizacją gospodarki doprowadziło do szybkiego wzrostu gospodarczego w latach 80-tych i 90-tych. Był to triumf liberalizmu i złote czasy tak zwanego “konsensusu waszyngtońskiego”. Drugim okresem znacznie odbiegającym od normy, były lata po pęknięciu bańki na amerykańskim rynku nieruchomości w latach 2007-2008. Wtedy to rozpoczęła się era ultraniskich stóp procentowych, które na dobrą sprawę zakończyła się dopiero na przełomie 2021 i 2022 roku. Wtedy też stopy procentowe oscylowały w okolicy 0, a amerykański bank centralny (FED) prowadził ultra luźną politykę monetarną m.in. za pomocą tak zwanego luzowania ilościowego (QE). Wzrost inflacji w 2022 roku spowodował, że FED rozpoczął szybki wzrost stóp procentowych, co odbiło się negatywnie na cenie akcji i obligacji. 

W Polsce “szok Volcera” była na przełomie XX i XXI wieku. Wtedy to walka z wysoką inflacją spowodowała gwałtowny wzrost stóp procentowych, do poziomu ponad 20%. Poskutkowało to dużym spowolnieniem gospodarczym oraz wysokim bezrobociem. Oczywiście pomijam okres początku transformacji (1989 – 1991). Wtedy stopy procentowe potrafiły dojść do poziomu ponad 500% w skali roku. Był to jednak epizod związany z dostosowaniem gospodarki centralnie planowanej do reguł rynkowych. 

Wraz z rozwojem gospodarczym w Polsce, stopy procentowe systematycznie się obniżały. Co więcej, dołączenie do Unii Europejskiej i mocniejsze powiązanie gospodarcze z krajami EU zadziałało na polski rynek finansowy stabilizująco. W efekcie stopy procentowe powoli zbliżały się do poziomów z krajów Strefy Euro. W 2020 roku stopa NBP spadła nawet do 0,1%, a więc bardzo niskiego poziomu. Sytuacja zmieniła się dopiero pod koniec 2021 roku, kiedy wzrost inflacji wymusił na banku centralnym rozpoczęcie cyklu podnoszenia stóp procentowych. Ostatecznie podwyżki zakończyły się we wrześniu 2022 roku. Potem przez prawie rok były na niezmienionym poziomie 6,75%.

Jak obliczyć stopę procentową?

Na samym początku skupimy się na wyliczeniu hipotetycznej rzeczywistej stopy procentowej. Do jej wyliczenia potrzebne są następujące informacje:

• nominalna stopa
• częstotliwość naliczania odsetek
• długość trwania umowy

Nominalna stopa informuje, ile odsetek zostanie naliczonych od używania kapitału w określonym czasie. Oczywiście warto dowiedzieć się dokładnie, czy stopa dotyczy roku, dnia czy miesiąca. Sama wartość nominalna nie mówi wszystkiego. Dla ułatwienia wyliczeń założyłem, że oprocentowanie nominalne wynosi 5% w skali roku.

Kolejnym krokiem jest sposób naliczania odsetek. Inna jest sytuacja kiedy odsetki są naliczane raz w roku, a inna kiedy np. 5 razy w roku. W pierwszym przypadku, odsetki z pożyczki o wartości 100 zł, wyniosą 5 zł. Jednak jeśli odsetki są kapitalizowane 5 razy w roku, to w przypadku tej samej pożyczki rzeczywiste odsetki wyniosą 5,1 zł. Jak to możliwe? W przypadku drugiej sytuacji nominalna wartość oprocentowania w danym okresie wynosi 1% (5% podzielone przez 5). Następnie naliczamy odsetek i wychodzi nam wzór: 1+(1+0,01)^5

Ważny jest także okres trwania umowy. Jeśli oferta stanowi, że jeśli pożyczysz środki na pół roku i zapłacisz 5% odsetek, to nie oznacza, że tyle wynosi stopa procentowa. Ją wylicza się zawsze w skali roku. Rzeczywista stopa oprocentowania w podanym przykładzie wynosi 10,25% (tj. 1,05^2 – 1).

Czym jest wolna od ryzyka stopa procentowa?

Wolna od ryzyka stopa procentowa jest to jedna z ważniejszych parametrów w finansach. W dużym skrócie jest to zysk, jaki może osiągnąć inwestor bez większego ryzyka. Według tej teorii żaden inwestor nie zaakceptuje niższej stopy zwrotu z danej inwestycji. Wynika to z założenia racjonalności inwestora, który przy takiej samej stopie zwrotu zainwestuje w mniej ryzykowną inwestycję. W dużym skrócie wolna od ryzyka stopa procentowa jest to oprocentowanie skarbowych papierów dłużnych o ratingu inwestycyjnym. 

W myśl teorii portfelowej, wraz z braniem na siebie większego ryzyka, wzrasta oczekiwany zysk z inwestycji. Oznacza to, że inwestycje w obligacje firm, powinny oferować większy potencjalny zysk niż inwestowanie w dług państwowy. Z kolei inwestowanie w akcje powinno przynieść wyższą stopę zwrotu, ponieważ jest bardziej ryzykownym aktywem. Oczywiście mowa o oczekiwanych, a nie realnych stopach procentowych.

Wpływ stóp procentowych na rynek obligacji

Zmiana rynkowych stóp ma nie tylko wpływ na koszty kredytów, ale ma także przełożenie na rynek dłużnych papierów wartościowych. Kiedy stopy rosną, to spada cena obligacji o stałym kuponie. Świetnym tego przykładem był 2022 i część 2023 roku. Wtedy polityka amerykańskiego banku centralnego doprowadziła do wzrostu stóp procentowych. W efekcie musiała wzrosnąć rentowność obligacji. To z kolei spowodowało spadek ich cen. Najbardziej spadek dotknął obligacji o długim terminie do wykupu. Dlaczego spadek cen jest większy dla obligacji o dłuższym terminie do wykupu? Wynika to z tego, że obecna cena obligacji to zdyskontowane przyszłe przepływy gotówki z tytułu odsetek i spłaty wartości nominalnej. Dlatego im dłuższy okres do wykupu, tym większa wrażliwość cen na zmianę stóp procentowych.

Kiedy rynkowe stopy spadają, ceny obligacji o stałym oprocentowaniu rosną. Jak nietrudno się domyślić, najbardziej rosną obligacje o dłuższym terminie do wykupu. Warto zatem zapamiętać, że w przypadku kiedy stopy procentowe spadają, warto posiadać długoterminowe obligacje o stałym kuponie. Kiedy stopy rosną, lepiej nie posiadać długoterminowych papierów dłużnych.